Mặc dù nhiều thuật ngữ Đông y về cách thức hoạt động của hệ tiêu hóa khác với Tây y, nhưng các nguyên tắc cơ bản vẫn tương tự: Ăn thực phẩm lành mạnh, tươi nguyên, hạn chế đồ ăn vặt, ăn các bữa cân bằng dinh dưỡng và nhai chậm rãi để thưởng thức.
Mỗi cơ quan trong hệ tiêu hóa có những dấu hiệu phản ánh sức khỏe tổng thể của bạn. Bác sĩ Y học cổ truyền xem xét từng dấu hiệu này để chẩn đoán trạng thái hàn nhiệt của bạn, bệnh lý của bạn và cho bạn lời khuyên về loại thực phẩm bạn nên ăn hay cần tránh.
Lưỡi / Miệng
Quá trình tiêu hóa bắt đầu từ miệng. Khi bạn đến khám tại một phòng khám Y học cổ truyền, đừng ngạc nhiên khi bạn được yêu cầu lè lưỡi. Lưỡi là cơ quan nội tạng duy nhất mà bác sĩ Đông Y có thể yêu cầu khám.
Quan sát màu sắc của lưỡi (nên có màu hồng), lớp phủ trên lưỡi (phải mỏng và trắng), hình dạng và kích thước của lưỡi cho bác sĩ thấy manh mối về những gì đang xảy ra trong cơ thể bạn.
Ví dụ, nếu bạn bị sưng lưỡi với một lớp phủ dày trên bề mặt, thì có lẽ bạn đang mắc chứng đầy hơi. Bác sĩ Đông y sẽ yêu cầu bạn hạn chế hoặc tránh các thực phẩm như sữa, lúa mì và chuối.
Nếu lưỡi của bạn đỏ, khô và mỏng, các triệu chứng của bạn có thể bao gồm chứng ợ nóng, táo bón hoặc trĩ và bác sĩ Đông y sẽ khuyên bạn nên tránh ăn thức ăn cay.
Dạ dày
Hãy theo dõi quá trình tiêu hóa thức ăn từ miệng đến dạ dày. Đông y hình dung dạ dày như một cái nồi nấu ăn. Sau quá trình tiêu hóa bắt đầu tại miệng, thức ăn đến dạ dày sẽ được tiêu hóa tiếp tục.
Vì nồi cần lửa hoặc nhiệt để nấu thức ăn, Đông y khuyến cáo tránh cho thức ăn quá lạnh như kem và nước đá vào trong đó. Để việc tiêu hóa dễ dàng hơn, bạn hãy cho vào “nồi” món rau hấp và trong mùa lạnh thì “cái nồi” này cần nhiều súp và món hầm hơn.
Nếu bạn không có đủ lửa để tiêu hóa, quá trình trao đổi chất của bạn có thể diễn ra rất chậm. Các triệu chứng có thể bao gồm đầy hơi, tiêu phân sống và đau quặn bụng.
Nhưng nếu lửa tiêu hóa quá nhiều, có thể bị ợ chua hoặc táo bón.
Bởi vì thức ăn có thể có tính ấm hoặc tính mát bẩm sinh, bạn nên ăn thức ăn phù hợp với thể chất của mình cũng như với thời tiết. Ví dụ, thức ăn cay có tính nóng, nhưng quá nhiều có thể gây kích ứng hệ tiêu hóa. Các loại thực phẩm làm ấm phù hợp hơn gồm có gừng, quế, thì là, khoai lang và yến mạch.
Nếu bạn có khuynh hướng có các dấu hiệu và triệu chứng về nhiệt (không nhất thiết chỉ cảm thấy nóng), bạn có thể cân nhắc thực phẩm làm mát như bạc hà, rau bồ công anh, rau mùi, táo, dưa hấu, đậu phụ, kê, lúa mạch, rau dền, rau diếp, dưa chuột và sữa chua.
Lá lách / Tuyến tụy
Cơ quan tiếp theo tham gia vào quá trình tiêu hóa là lá lách. Lá lách và tuyến tụy cùng được gọi là hệ thống lá lách. Hệ thống lá lách biến đổi thức ăn và chất lỏng thành các chất dinh dưỡng thiết yếu và vận chuyển những chất dinh dưỡng đó đến nơi cần thiết trong cơ thể.
Nếu bạn bị đầy bụng, phân mềm hoặc tiêu chảy, phân sống, mệt mỏi và kém ăn, bác sĩ Đông y của bạn có thể sẽ nói rằng hệ thống lá lách của bạn thiếu năng lượng. Phương pháp điều trị bao gồm các loại thực phẩm như bí, cà rốt, khoai mỡ, gạo nấu chín kỹ, gừng và một lượng nhỏ mật ong được thêm vào trong chế độ ăn uống của bạn, đồng thời hạn chế hoặc loại trừ sữa, cam quýt, thực phẩm có hàm lượng đường cao và thực phẩm chiên.
Gan
Gan giúp thanh lọc máu và giải độc cơ thể. Gan tiết ra mật được dự trữ trong túi mật để tiêu hóa chất béo. Chất béo kém chất lượng, hóa chất và thực phẩm biến tính là nguyên nhân gây ra các vấn đề về gan. Ngoài ra, gan là cơ quan có chức năng xoa dịu và điều hòa hoạt động của toàn bộ cơ thể, bao gồm cả cảm xúc.
Một người có hệ thống gan mật hoạt động không tốt thường gặp khó khăn về cảm xúc như cáu kỉnh, bực bội, hung hăng, thiếu kiên nhẫn và dễ tức giận.
Rễ cây bồ công anh hoặc rau xanh, atiso và các loại thực phẩm giàu chất diệp lục như tảo xoắn, lúa mì có thể hữu ích. Vì căng thẳng đặc biệt có thể làm trầm trọng thêm các vấn đề với hệ thống này, điều quan trọng là bạn phải tìm cách thư giãn và kiểm soát căng thẳng.
Ruột
Ruột non và ruột già hấp thụ chất dinh dưỡng và loại bỏ chất thải của quá trình tiêu hóa. Để hoạt động trơn tru, ruột phải có các tế bào khỏe mạnh và cơ trơn của ruột phải có khả năng co bóp nhịp nhàng (nhu động) để vận chuyển vật chất bên trong. Quá trình này cũng cần có đủ chất xơ và nước.
Nếu bạn bị táo bón, hãy tránh rượu, bánh mì lên men, thực phẩm có bột nở và thực phẩm có chất làm “trắng” tinh chế như bánh mì trắng, mì ống trắng, đường trắng và gạo trắng. Các loại thực phẩm thường dùng để chữa tiêu chảy mãn tính là gạo hoặc nước đun từ lúa mạch, tỏi tây, cà tím, hạt hướng dương và khoai mỡ.
Chúng ta nên ăn những loại thực phẩm nào? Theo Đông y, câu trả lời sẽ không cố định mà thay đổi từ người này sang người khác, cũng như từ mùa này sang mùa khác. Không có chế độ ăn uống hoàn hảo cho tất cả mọi người vì chúng ta không giống nhau và môi trường bên ngoài khác nhau cũng ảnh hưởng đến cơ thể của chúng ta.
(Dịch từ tiếng Anh, bản gốc xem tại đây).